Ήδη από τον Φρόυντ, το ασυνείδητο είναι μια αλυσίδα σημαινόντων που, όντας απωθημένη κάπου, επαναλαμβάνεται και επιμένει. Όμως «ποιος μιλά;» ρωτά ο Λακάν, όταν πρόκειται για το υποκείμενο του ασυνειδήτου. Στη συνέχεια, αναφερόμενος στη λειτουργία της τομής μέσα στον λόγο, σημειώνει ότι αυτή είναι η «μόνη που επαληθεύει την δομή του υποκειμένου ως ασυνέχεια μέσα στο πραγματικό». Από τα κενά νοήματος η ανάλυση προσδιορίζει αυτά που καθορίζουν τον λόγο του υποκειμένου. «Είναι ο δρόμος», λέει ο Λακάν, «όπου δικαιώνεται η επιταγή του Φρόυντ»3, το Wo es war, soll Ich werden (Όπου αυτό ήταν, πρέπει να γίνω Εγώ).
Στο ερώτημα «τι είναι ένας Πατέρας;» ο Φρόυντ, μέσα από τον μύθο του Οιδίποδα, απαντά ότι είναι ο νεκρός Πατέρας, απάντηση στην οποία ο Λακάν επανέρχεται με την έννοια του Ονόματος-του-Πατέρα. Μαζί με τον μύθο του Οιδίποδα ο Φρόυντ διατύπωσε και το σύμπλεγμα ευνουχισμού. Στο σύμπλεγμα αυτό βρίσκεται σύμφωνα με τον Λακάν «η μεγαλύτερη δικαιοδοσία ακόμη και της ανατροπής που προσπαθούμε ν’ αρθρώσουμε εδώ με τη διαλεκτική της. Διότι πράγματι άγνωστο μέχρι τον Φρόυντ, που το εισήγαγε στην διαμόρφωση της επιθυμίας, το σύμπλεγμα του ευνουχισμού δεν μπορεί πια να αγνοείται από καμία σκέψη πάνω στο υποκείμενο»4.
Τη διαδρομή που διατρέχει το υποκείμενο στην εξέλιξη του οιδιπόδειου συμπλέγματος, ως δομικής διαδικασίας του υποκειμένου, και την ανατροπή του, θα επιχειρήσουμε ν’ αναδείξουμε μέσα από την ψυχαναλυτική προσέγγιση μιας μυθικής αφήγησης. Ο μύθος, ως ποιητική δημιουργία, έχει πάντα έναν χαρακτήρα μυθοπλασίας, η οποία κατά τον Λακάν «...διατηρεί μια μοναδική σχέση με κάτι που πάντα εμπλέκεται πίσω από αυτήν, και του οποίου φέρει και το μήνυμα που δηλώνεται ρητά, δηλαδή με την αλήθεια»5.
Επιλέξαμε τον μύθο του Περσέα με βάση ένα χαρακτηριστικό, που τον διαφοροποιεί από το σύνολο σχεδόν των μύθων της Ελληνικής Μυθολογίας. Οι περισσότεροι ήρωες, αντιμετωπίζοντας το τέρας ή τον δαίμονα, χάνουν τη ζωή τους. Ο Περσέας, αντίθετα, κόβοντας το κεφάλι της Μέδουσας, γίνεται ήρωας-νικητής. Η νίκη αυτή σχετίζεται με το υποκείμενο νόημα του μύθου, νόημα που αναφέρεται στο γίγνεσθαι της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ως «μύθος της γέννησης του ήρωα», ο μύθος του Περσέα εμπλέκει όλα τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά ενός τέτοιου μύθου. Από την άποψη αυτή, η ύπαρξη δύο οικογενειών, δηλαδή η παιδική ηλικία του ήρωα να είναι μοιρασμένη ανάμεσα σε μια πρώτη και μια δεύτερη οικογένεια, είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό χαρακτηριστικό. Έτσι και ο Περσέας, ενώ γεννιέται σε μια βασιλική οικογένεια και έχει θεϊκή καταγωγή, μεγαλώνει σε μια οικογένεια ενός φτωχού ψαρά. Για τις δύο αυτές οικογένειες ενός τέτοιου μύθου, ο Φρόυντ παρατήρησε ότι αντιστοιχούν στον τρόπο, με τον οποίο το παιδί βλέπει την οικογένειά του στις διαδοχικές φάσεις ανάπτυξής του6. Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεώρηση, η ανάπτυξη αυτή ταυτίζεται με τη διαδικασία του οιδιπόδειου συμπλέγματος, που κατά τον Λακάν, ξετυλίγεται σε τρεις χρόνους, με ιδιαίτερη λειτουργία και σημασία για τη συγκρότηση της δομής του υποκειμένου7. Μέσα από την ανάλυση των βασικών σκηνών και των ουσιαστικών στοιχείων της μυθικής αφήγησης μπορεί να εντοπιστεί η αντιστοιχία των δύο διαδοχικών οικογενειών με τα δύο πρώτα στάδια της εξέλιξης του οιδιπόδειου συμπλέγματος.
Ο Περσέας προσδιορίζεται από τον μύθο ως ήρωας-νικητής ήδη από την αρχή, με την εξιστόρηση της σύλληψης και της γέννησής του. Είναι γιος του Δία και της Δανάης, κόρης βασιλιά. Τα σημάδια είχαν ήδη δοθεί με χρησμό των Δελφών που προφήτεψε ότι ο πατέρας της Δανάης Ακρίσιος θα σκοτωνόταν από τον εγγονό του. Όμως ο χρησμός, ως γλώσσα του ασυνειδήτου που είναι, λέει την αλήθεια και ταυτόχρονα παραπλανά. Για να εμποδίσει ο Ακρίσιος την κόρη του να αποκτήσει ένα παιδί, την κλείνει σε ένα υπόγειο δωμάτιο στην αυλή του παλατιού. Η φυλάκιση της κόρης σε υπόγειο τόπο, που συνιστά σύμβολο ασυνειδήτου, μοιάζει να αναπαριστά μια πράξη απώθησης, απώθησης μιας αιμομικτικής επιθυμίας. Στο υπόγειο αυτό δωμάτιο, ο Δίας ερωτεύεται την όμορφη κόρη και, μεταμορφωμένος σε χρυσή βροχή, γονιμοποιεί τη Δανάη. Ο χρυσός ως ηλιακό σύμβολο είναι και σύμβολο του πατέρα, και επομένως η χρυσή βροχή είναι μια αναπαράσταση της γονιμοποίησης από τον πατέρα.
Ήδη από τις πρώτες αυτές σκηνές, ο μύθος αναφέρεται σε δύο πατρικές φιγούρες. Από τη μία ο Ακρίσιος, που από τα μυθικά στοιχεία παρουσιάζεται ως πατέρας παντοδύναμος, μοιάζει να ενσαρκώνει τον φαντασιακό πατέρα. Από την άλλη ο Δίας, ως θεός του λόγου και πατέρας του ήρωα, επέχει θέση συμβολικού πατέρα. Επιβεβαιώνεται δηλαδή από τον μύθο, ότι ο φαντασιακός πατέρας προηγείται του πατέρα, που σε φροϋδική λογική εννοείται ως συμβολικός πατέρας. Επομένως, η προφητεία του δελφικού χρησμού μιλά στην πραγματικότητα για έναν «φόνο του πατέρα».
Ο υπόγειος χώρος, όπου τοποθετούνται από τον μύθο η γέννηση του ήρωα και η περίοδος της πρώτης παιδικής του ηλικίας, παραπέμπει στην πρώτη σχέση μητέρας-παιδιού. «Έγκλειστο» μέσα στο φαντασιακό πεδίο, το παιδί ταυτίζεται με το αντικείμενο της επιθυμίας της μητέρας του, η επιθυμία του συγκροτείται ως επιθυμία της επιθυμίας της. Στην πρώτη αυτή φάση αντιστοιχεί, σύμφωνα με τον Λακάν, ο πρώτος χρόνος του οιδιπόδειου συμπλέγματος, μέσα στον οποίο «η πατρική αρχή εισάγεται με μια καλυμμένη μορφή, ή μη φανερωμένη ακόμη»8. Ο πατέρας της Δανάης, ως φαντασιακός πατέρας, λειτουργεί ως ανταγωνιστής του παιδιού. Για να αποφύγει τον χρησμό, αυτή τη φορά κλείνει μητέρα και παιδί σε μια κιβωτό και τους πετάει στη θάλασσα.
Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, η Δανάη, φοβισμένη από την ταραγμένη θάλασσα, προσεύχεται στον Δία ζητώντας του να τη βοηθήσει. Τα λόγια της είναι μια ευχή αλλαγής, είναι η αναφορά της μητέρας στο Όνομα-του-Πατέρα, ως μόνου σημαίνοντος του πατέρα. Έτσι, με την εισαγωγή αυτή της πατρικής αρχής, ο μύθος αναγγέλλει την επικείμενη έξοδο από τον πρώτο χρόνο του οιδιπόδειου συμπλέγματος.
Μια μετατόπιση της θέσης του παιδιού στη σχέση του προς τη μητέρα αποδίδει η επόμενη μυθική σκηνή: στο νησί της Σερίφου ο ψαράς Δίκτυς τραβά την κιβωτό με τα δίχτυα του έξω από τη θάλασσα. Η σκηνή αυτή είναι μια συνηθισμένη συμβολική αναπαράσταση της γέννησης. Καθώς όμως σημαδεύεται από την εμφάνιση της πατρικής λειτουργίας, μοιάζει να απεικονίζει τη γέννηση μιας επιθυμίας. Το δίχτυ, ως εικόνα, είναι ένα πλέγμα που φυλακίζει και σώζει ταυτόχρονα, αποδίδοντας με εξαιρετικό τρόπο τη λειτουργία του οιδιπόδειου συμπλέγματος και την είσοδο στον δεύτερο χρόνο του.
Ο Δίκτυς σώζει τη Δανάη και τον Περσέα από τη θάλασσα και αναλαμβάνει τη φροντίδα τους, πράξεις που του αποδίδουν την ιδιότητα του πραγματικού πατέρα. Αλλά και στο στάδιο αυτό η πατρική λειτουργία σημαίνεται με δύο πατρικές φιγούρες. Η Δανάη γίνεται ταυτόχρονα αιχμάλωτη του αδερφού του Δίκτυ και βασιλιά Πολυδέκτη. Ως αυτός που «δέχεται πολλά» και που κρατά τη μητέρα σε αιχμαλωσία, ο Πολυδέκτης μοιάζει να ενσαρκώνει τη μορφή του φαντασιακού πατέρα στη φάση αυτή. Με τις σκηνές αυτές ο μύθος εκφράζει αυτό που ο Λακάν αναγνώριζε ως δεύτερο χρόνο του οιδιπόδειου συμπλέγματος, στάδιο κομβικό, όπου ο πατέρας παρεμβαίνει, σε φαντασιακό επίπεδο, ως αυτός που στερεί τη μητέρα και της επιβάλει τον νόμο. Οι μυθικές φιγούρες του Δίκτυ, ως πατέρα που δίνει, και του Πολυδέκτη, ως πατέρα που στερεί, εκφράζουν τη θέση του υποκειμένου στη φάση αυτή. Παραμένει ως «Πολυδέγμων» του ασυνειδήτου, φαντασιακά αιχμάλωτος της αιμομεικτικής του επιθυμίας. Άλλωστε, το όνομα του ήρωα «Περσεύς», έχοντας το ίδιο έτυμο με τη λέξη «πέρθω» (κυριαρχώ) σημαίνει κυρίαρχος. Επιπλέον, έχοντας το όνομά του κοινή ρίζα με το όνομα της Περσεφόνης, σημαίνει μιαν αναφορά στον Άδη, σύμβολο του ασυνειδήτου.
Η προοπτική μετατόπισης του ήρωα από τη θέση που βρίσκεται στη φάση αυτή, εκφράζεται από τον μύθο ως επιθυμία να απελευθερώσει τη μητέρα του από τον βασιλιά. Προϋπόθεση για αυτό ήταν η προσφορά ενός αλόγου στον Πολυδέκτη, που, ως γιος φτωχού ψαρά, δεν είχε. Στη δύσκολη αυτή κατάσταση, ο Περσέας δηλώνει: «Θα σου φέρω το κεφάλι της Γοργούς». Αποφασίζει δηλαδή να αποκεφαλίσει τη Μέδουσα. Καθώς η πράξη αυτή σημαίνει ευνουχισμό, η δήλωση αυτή του ήρωα σηματοδοτεί την επιθυμία του να εισέλθει στη διαδικασία αυτή.
Η Μέδουσα και η δυσκολία να την αντιμετωπίσει κανείς διαμορφώνουν το κεντρικό θέμα του μύθου. Ωστόσο η εικόνα, η λειτουργία και οι επιδράσεις της μυθολογικής αυτής φιγούρας συνιστούν το αντικείμενο μιας ξεχωριστής ανάλυσης. Είναι όμως ιδιαίτερα σημαντικό ότι για τον αποκεφαλισμό της Μέδουσας θα προσφέρουν στον ήρωα τη βοήθειά τους η θεά Αθηνά και ο θεός Ερμής. Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, ο Περσέας οδηγείται από την Αθηνά στις νύμφες Ναϊάδες, οι οποίες του προσφέρουν τον αναγκαίο εξοπλισμό, δηλαδή τα φτερωτά σανδάλια, το σκουφί του Άδη, που θα τον κάνει αόρατο, και την «κίβισιν» (θύλακα) για το κεφάλι της Γοργούς. Δύο από τα αντικείμενα αυτά είναι συμβολικά γνωρίσματα του Ερμή. ...
Το δοκίμιο της Ιωάννας Πετρίδου δημοσιεύεται στο τεύχος 30 του περιοδικού ΕΝΕΚΕΝ. Η Ιωάννα Πετρίδου είναι ψυχαναλύτρια. Κείμενα και μεταφράσεις της δημοσιεύονται τακτικά στο ΕΝΕΚΕΝ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου