Ένας λόγος της ανόδου του ενδιαφέροντος υπήρξε η αύξηση του μακράς διαρκείας ιδρυματισμού των ασθενών. Έτσι εμφανίστηκε ενδιαφέρον για την τέχνη των ασθενών, καθώς πολλοί, στα μεγάλα διαστήματα που έμεναν στα ιδρύματα, είχαν τον χρόνο να ζωγραφίσουν. Η Safarova αναφέρεται στην απελευθέρωση από τις αλυσίδες (Pinel), οπότε οι ασθενείς ήταν ελεύθεροι να χρησιμοποιούν τα χέρια τους (Safarova 2008) και ο Thοmashoff στο γεγονός ότι τα διάφορα άγχη που δημιουργήθηκαν στις κοινωνίες του 19ου-20ού αιώνα έστρεψαν το ενδιαφέρον στην τέχνη αυτών που βίωναν πολύ πιο έντονα το άγχος (Thοmashoff 2008). Επιπλέον ορισμένοι ψυχίατροι άρχισαν να συλλέγουν έργα με διαγνωστικές προοπτικές και για επιστημονική μελέτη και παράλληλα άλλοι και για αισθητικούς λόγους.
Λίγα είναι δυστυχώς τα έργα ασθενών που έχουμε πριν από τον 20ό αιώνα, καθώς στην πλειονότητά τους οι ψυχίατροι και το προσωπικό των ψυχιατρείων πίστευαν ότι δεν έχουν αξία και τα πετούσαν ή τα έκαιγαν. Τα μόνα έργα που ήταν αποδεκτά ως έργα τέχνης είχαν να κάνουν με επαγγελματίες ζωγράφους, που έγιναν ψυχωτικοί. Οι Βρετανοί ζωγράφοι Jonathan Martin (1782-1838) και Richard Dadd (1817-1886) είχαν εισαχθεί στο Bethlem, και οι δύο για εγκλήματα που διέπραξαν στη διάρκεια ψύχωσης, όπως συμβαίνει και με τα έργα του Louis Wain (1860-1939) μετά την εκδήλωση της σχιζοφρένειάς του: μια σειρά από γάτες (Kαλειδοσκόπια) με πολλές παραλλαγές.
Έτσι μπορεί να μην έχουμε πολλά τεκμήρια για παλιότερες εποχές, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο ασθενής καλλιτέχνης δεν δημιουργούσε. O E. Kris αναφέρεται στο εντυπωσιακό καλλιτεχνικό έργο του Opicinus de Canistris (1296-1355), ενός Ιταλού μοναχού και θεολόγου, που το 1334 εμφάνισε ψύχωση, πιστεύοντας ότι είναι ο Χριστός που αναστήθηκε. Στην αρχή της ψύχωσής του περιγράφεται ένα επεισόδιο με οπτικές ψευδαισθήσεις, αμνησία και παράλυση του δεξιού χεριού. Ο E. Kris απομακρύνεται από την περίπτωση ενός εγκεφαλικού επεισοδίου κι αναφέρεται σε μετατροπικά φαινόμενα, καθώς οι λεπτομέρειες στις εκπληκτικές διαγραμματικές αναπαραστάσεις του και στις χαρτογραφήσεις του δεν θα μπορούσαν να γίνουν από παράλυτο χέρι, το οποίο ωστόσο «λειτουργούσε μόνο για να κάνει αυτά που του ζητούσε μια υπερφυσική δύναμη» (E. Kris 1952).
Στον 18ο-19ο αιώνα, στα ιδρύματα, που όλο και πληθαίνουν στην Ευρώπη, αρχίζει να διαπιστώνεται κάποια δημιουργικότητα. Η πιο παλιά ίσως απεικόνιση είναι αυτή που παρουσιάζεται στο βιβλίο του αποθηκάριου John Haslam, Illustrations of Madness (Απεικονίσεις της Τρέλας, 1810) και αφορά στο έργο του James Tilly Matthews (πέθανε το 1815) στο νοσοκομείο Bethlem του Λονδίνου. Το βιβλίο αναφερόταν στις παρανοειδείς ιδέες του Μatthews και περιείχε σχέδια του ίδιου για μια μηχανή με μαγνητικά υγρά (air loom, αργαλειός του αέρα), που εξέπεμπε αέρια και που την τοποθετούσαν οι Γάλλοι επαναστάτες σε καφενεία και κελάρια του Λονδίνου, με στόχο να επηρεάζουν και να ελέγχουν τη σκέψη των Άγγλων βουλευτών, με αποτέλεσμα τον πόλεμο μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας (κάτι σαν τις μεταγενέστερες πλύσεις εγκεφάλου) (Mc Gregor 1989). Σχετικό περιεχόμενο φαίνεται να έχουν και τα σχέδια Proofs (Αποδείξεις, Δοκιμασίες) του Jacob Mohr στο πέρασμα στον 20ό αιώνα, με έντονη την απεικόνιση των ιδεών επίδρασης από μηχανές, που εκπέμπουν κύματα (Mc Gregor 1989). Νωρίτερα ο Andrew Kennedy (1825-1899) στη Σκοτία δημιουργεί τρεις ή τέσσερις τόμους φυσικής φιλοσοφίας γεμάτους ζωγραφιές, που περιγράφονταν από το προσωπικό ως «ανοησίες» και τις οποίες χρησιμοποιούσε ο καθηγητής Thomas Clouston στα μαθήματά του για να δείξει διάφορες μορφές τρέλας και όχι βέβαια για καλλιτεχνικούς λόγους. Μόνο 34 ζωγραφιές υπάρχουν πλέον (C. Rhodes 2000). Την ίδια περίπου εποχή (1872) ο ψυχίατρος Α. Tardieu (1818-1879) στη Γαλλία δημοσίευσε για πρώτη φορά σχέδιο ψυχωσικού σε πραγματεία του και χρησιμοποιούσε έργα ασθενών στα δικαστήρια, για να στηρίξει τις διαγνώσεις του (Mc Gregor 1989).
Yπάρχουν ωστόσο και αρκετές αναφορές πάνω στη δημιουργικότητα των ασθενών, που αποκλεισμένοι στα διάφορα ιδρύματα έβρισκαν κάποια διέξοδο. Αρχίζει η εποχή κάποιου σχετικού ενδιαφέροντος ορισμένων ψυχιάτρων, καθώς κάποιοι από αυτούς κατάφεραν να δουν πέρα από τους ανασταλτικούς κλινικούς περιορισμούς.
Ο Philippe Pinel (1745-1826) το 1792 στη Sâlpetrière, παρατηρώντας δύο ασθενείς να ζωγραφίζουν, θα αναφερθεί στο ότι η ζωγραφική θα μπορούσε να έχει θεραπευτική δύναμη (Mc Gregor 1989, Beveridge 2001) και περίπου την ίδια εποχή ο Benjamin Rush (1745-1813) στο βιβλίο του Medical Inquiries and Observations upon the Disease of the Mind εξέφρασε την άποψη, ότι η τρέλα θα μπορούσε να ενεργοποιήσει καλλιτεχνικά ασθενείς χωρίς προηγούμενη τάση για τέχνη (Beveridge 2001). Σε αντίθεση με τους παραπάνω ο Alexander Francis Browne (1805-1885) το 1857 δημοσίευσε ένα άρθρο «Art in Madness» («Τέχνη στην Τρέλα»), όπου σημείωνε, ότι στην τέχνη των ασθενών δεν υπήρχε καμία ουσιαστική διαφορά από την τέχνη των υγιών. Χρησιμοποίησε, όπως αναφέρεται, τα πιο «παραδοσιακά» έργα ασθενών αντί για τα πιο ασυνήθιστα, για να στηρίξει την υπόθεσή του (Beveridge 2001), ενώ το 1860 ο Joseph Octave Delapierre οργανώνει την πρώτη έκθεση ασθενών στο άσυλο Hanswell. Τον ίδιο καιρό εμφανίζεται και η συμβολή του Cesare Lombrosο (1835-1909). Ο Lombroso είναι περισσότερο γνωστός ως εγκληματολόγος για τις θέσεις του πάνω στην κληρονομικότητα της εγκληματικότητας. Είχε ωστόσο στην κατοχή του πολλά έργα ψυχωσικών και στις έρευνές του ανέφερε, ότι οι καλλιτέχνες είναι δέκα φορές πιο πιθανό να εμφανίσουν ψυχική διαταραχή από ό,τι οι μη καλλιτέχνες, συνδέοντας έτσι τη δημιουργία με την ψυχοπαθολογία, αλλά και ταυτίζοντάς την. Πίστευε ότι η τρέλα μπορεί να ενεργοποιήσει την καλλιτεχνική δημιουργικότητα σε μη καλλιτέχνες, όμως τα έργα που δημιουργούν, εκφράζουν μια στροφή σε ένα πρωτόγονο στάδιο (primitive) ανάπτυξης (N. Kambitsis 2009). Κατέγραψε επίσης μια σειρά από χαρακτηριστικά της τέχνης των ασθενών μελετώντας τη συλλογή του. Ο Paul Max Simon, γιατρός και καλλιτέχνης, στο βιβλίο του Les Écrits et les Dessins des Aliénés (Η Γραφή και οι Ζωγραφιές των Τρελών) (1888), τονίζει το δημιουργικό αποτέλεσμα της τέχνης αυτής και παράλληλα ψάχνει για διαγνωστικά σημεία στην τέχνη των ασθενών (Mc Gregor 1989). Αντίστοιχα ο William Noyes (1857-1941) διατυπώνει την άποψη ότι η δημιουργικότητα των ασθενών είναι μια παραγωγή του μέρους του μυαλού τους, που παραμένει υγιές (Mc Gregor 1989). Ο ίδιος δημιουργεί και μια συλλογή έργων στο νοσοκομείο Bethlem του Λονδίνου.
Καθώς υπήρχαν όλες αυτές οι συχνά αντικρουόμενες απόψεις, το 1892 ο Dr James G. Kiernan (1852-1923) οργάνωσε ένα συνέδριο στο Σικάγο για την τέχνη αυτή. Πόρισμα του συνεδρίου υπήρξε η αναγνώριση της τέχνης των ασθενών ως μια καλλιτεχνική και διαγνωστική δυνατότητα. Ακολούθησε η δημοσίευση του βιβλίου του John Mc Gregor (1989) The Discovery of the Art of the Insane (Η Ανακάλυψη της Τέχνης των Τρελών), όπου αναλύεται διεξοδικά η σχέση της τέχνης και της ψύχωσης μέχρι τον 20ό αιώνα.
Απόσπασμα από το δοκίμιο του Παύλου Βασιλειάδη που δημοσιεύεται στο τεύχος 35 του περιοδικού ΕΝΕΚΕΝ που κυκλοφορεί. O Παύλος Βασιλειάδης είναι Ψυχίατρος και εικαστικός. Έχει σημαντικό κλινικό, διδακτικό και ερευνητικό έργο. Έχει δημιουργήσει εδώ και είκοσι χρόνια τη Μονάδα Πολιτιστικής Επικοινωνίας του Ψ.Ν.Θ. (ζωγραφικό εργαστήρι), με την οποία έχει οργανώσει πολλές εκθέσεις στη Θεσσαλονίκη, και σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας. Παράλληλα είναι εικαστικός με ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Έργα: Π. Τεζαψίδης, Πόλη, 2008
Δ. Λάιου, Κατασκήνωση, 2002
