O χώρος στην λογοτεχνία, Μαρία Λιλιμπάκη-Σπυροπούλου, εκδ. ΕΝΕΚΕΝ

Oι συγγραφείς δίνουν συνήθως μεγάλη σημασία στο μύθο, στους ήρωες, στην εξέλιξη και λιγότερο στο πού διαδραματίζονται όλα αυτά, σε αντίθεση με τους θεατρικούς συγγραφείς όπου η περιγραφή του χώρου είναι βασικό στοιχείο για τη δομή και την εξέλιξη του έργου. Οι πρώτοι περιγράφουν τον χώρο δράσης μονοδιάστατα, επικαλούμενοι την πόλη ενδεχομένως ή ούτε καν αυτή, τον δρόμο είτε μόνο τα χαρακτηριστικά του, το άμεσο περιβάλλον, τα κελύφη, αλλά το πώς βρίσκεσαι εκεί, πώς προσεγγίζεις και ποιο τμήμα του συνόλου, τίνος συνόλου, ποιας πόλης, δεν αναφέρεται. Οι κινήσεις είναι ανύπαρκτες ή στην καλύτερη περίπτωση αόριστες, η μετάβαση μεταφυσική, το τοπίο θολό... Σαν σε κινηματογραφική ταινία οι ήρωες «πετάνε» από σκηνή σε σκηνή, κάνοντας τον αναγνώστη να αισθάνεται πως αρχίζει κάθε φορά απ’ την αρχή σε άλλο χρόνο και χώρο (κανένα χρόνο και στον μη χώρο...). Να πούμε για το άλλο μοντέλο; Τον χώρο που προσομοιάζει σε εξωτικό; Σε μέρη μακρινά αλλά μη ονειρεμένα μια που τα γνωρίζουμε μόνο εξωραϊσμένα από προωθημένες προκλήσεις. Υπάρχει άραγε ανάγκη να υποστηρίξουμε και να τεκμηριώσουμε τη μεγάλη συμβολή του καθορισμένου χώρου, του οριοθετημένου, του ρεαλιστικού, του κατονομασμένου, δηλαδή του χωριού, της πόλης, του οικισμού εντέλει, του χώρου όπως τον βιώνουμε όλοι μας, του χώρου με τον οποίο συνδιαλέγεται η επιστήμη της πολεοδομίας μέσω της θεωρίας, των μηχανισμών, της ορολογίας, και σήμερα της συνολικά περιβαλλοντικής θεώρησης;
   Αν εξαιρούσαμε τη λογοτεχνία του φανταστικού, η ένταξη των δρώμενων σε έναν ορισμένο από πριν χώρο αναπτύσσει μια πλήρη σχέση μεταξύ της πεμπτουσίας των νοημάτων από τη μία και των δράσεων και αισθημάτων από την άλλη. Γιατί ο τόπος στη λογοτεχνία δεν είναι το σκηνικό, είναι η βάση, ο καμβάς. «Η διαμόρφωση του χώρου που υλοποιείται με την οικοδόμηση και κατοίκηση των κτιρίων και προβάλλεται με τις κινήσεις,  τις συναντήσεις και την ανταλλαγή των βλεμμάτων, κάνει τον πολιτισμό αισθητό ως κατασκευασμένο περιβάλλον. Οι χωρικές διατάξεις είναι ταυτόχρονα το ίχνος και το καλούπι των ανθρωπίνων σχέσεων και δραστηριοτήτων. Μέσα από αυτές αναγνωρίζουμε, έστω και αν δυσκολευόμαστε να τα διατυπώσουμε ρητά, τα νοήματα και την υφή της κοινής ζωής».1
   Πόσο η λογοτεχνία συνδράμει σε αυτό; Πόσο οι τίτλοι των έργων σύγχρονων Ελλήνων συγγραφέων όταν η δράση εξελίσσεται σε τόπους οικείους αλλά και κλασικών συγγραφέων, μας προϊδεάζουν για την κοινή ζωή; Πόσο οι τίτλοι είναι συνεπείς στην αξιοποίηση του χώρου ακόμα κι αν μας προϊδεάζουν αναφερόμενοι στον τίτλο στον χώρο αυτό; Ή αντίθετα όταν οι τίτλοι δεν υπαινίσσονται τον τόπο και μας αποκαλύπτονται στο κείμενο; Πόσο το έργο διαπλέκεται με τον υπαρκτό τόπο και σε τι βαθμό συμβάλλει σε αυτό η ιστορία του τόπου όταν η ίδια συμμετέχει στην εξέλιξη του μύθου;
   Έχουν δημιουργηθεί σειρές λογοτεχνημάτων με αφετηρία μια πόλη στη λογοτεχνία. Πρόκειται για μια τεχνική συγκέντρωσης με κοινό χαρακτηριστικό τον τόπο. Και τι γίνεται με τα αυθύπαρκτα έργα; Πώς τιμούν τον χώρο ως πηγή έμπνευσης; Υπάρχει υστέρηση σε ό,τι αφορά στα επιμέρους συνθετικά χαρακτηριστικά ενός έργου. Ο τόπος αξιολογείται τελευταίος.

Απόσπασμα από το βιβλίο Ο χώρος στην λογοτεχνία, εκδ. ΕΝΕΚΕΝ, Θεσσαλονίκη 2017.

Η Μαρία Λιλιμπάκη- Σπυροπούλου ( Χανιά, 1954) σπούδασε αρχιτεκτονική και αρχαιολογία (Α.Π.Θ.). Ασχολήθηκε κυρίως με αναπλάσεις αστικών περιοχών. Δίδαξε Περιβαλλοντικό σχεδιασμό πόλεων (ΕΑΠ). Το διδακτορικό της αφορά Το οικιστικό δίκτυο Χαλκιδικής, 1912- 1960. Οι δημοσιεύσεις της αναφέρονται στη σχέση του χώρου με την ιστορία, την τέχνη, το περιβάλλον και  πρόσφατα με τη λογοτεχνία.

Περιεχόμενα


Η πόλη των Χανίων στο λογοτεχνικό έργο της Μάρως Δούκα        
Ο αστικός ιστός και ο ρόλος του στα έργα του Patrick Modiano        
Ο χώρος στα αστυνομικά μυθιστορήματα του Πέτρου Μαρτινίδη    
Σχήματα και σήματα στο μυθιστόρημα του Μένη Κουμανταρέα  Βιοτεχνία υλικών         Ζητήματα χώρου στην ποίηση της Στέλλας Γεωργιάδου
Χώρος και κίνηση στην ποιητική συλλογή  της Στέλλας Γεωργιάδου Αμφίβια εγώ           Η αξιοποίηση των θέσεων και των χώρων της πόλης από τον Ονορέ ντε Μπαλζάκ
Τόποι της λογοτεχνίας ή όταν το πλήθος δεν αποτελεί προστιθέμενη αξία            
Τόποι και περιπλάνηση στον Οδυσσέα του Τζέημς Τζόυς
Οι πόλεις του Γιώργου Χρονά
Η Αθήνα του Μίμη Σουλιώτη
Χώρος και φύση στο έργο του Τζ. Μ. Κουτσί
Φύση και οίκηση στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη
Ο χώρος και η πόλη στο έργο Ο γύρος του θανάτου του Θωμά Κοροβίνη
«Κάτι παράξενο» μας λέει ο Ορχάν Παμούκ για την Πόλη
Ο τόπος και τα χαρακτηριστικά του στις περιηγήσεις του Μπρους Τσάτουιν       Δράσεις και ανταποκρίσεις επί εδάφους με αφορμή το έργο του Δημήτρη Δημητριάδη Η Ανθρωπωδία, Μία ατελής χιλιετία