Την ένταση και την αμφισημία της εικόνας ενός ναυαγίου ενισχύουν και συντονίζουν οι δομικές αντιφάσεις που συγκροτούν την πρόσληψη και τη συνείδηση. Στη γλώσσα, για παράδειγμα, το γαλάζιο και οι εκδοχές του συνδέονται άμεσα με το σκηνή του ναυαγίου. Κι όμως η σιωπή των υδάτων είναι διάφανη και το χρώμα έχει να κάνει με το φως, με το καθρέφτισμα του ουρανού.
Οι αντινομίες του λόγου δεν αποτρέπουν βέβαια τα έργα των ανθρώπων, δηλαδή την ιστορία της ταξικής βίας, από το να εκδηλώνεται στην πιο συντριπτική, μακάβρια και υβριστική της εκδοχή. Εδώ το σχήμα λόγου λειτουργεί ως προανάκρουσμα για την πορεία προς τον αφανισμό ενός ολόκληρου πολιτισμού. Αν το Vasa1 και ο Τιτανικός δηλώνουν δύο άκρα στις εκδοχές των ναυαγίων της ανθρώπινης αλαζονείας, ο φρικτός θάνατος στην άβυσσο του Ατλαντικού Ωκεανού στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου των πληρωμάτων περισσότερων από 4500 σκαφών που σχημάτιζαν τις νηοπομπές από τις ΗΠΑ στην πολιορκημένη από τους Γερμανούς Μεγάλη Βρετανία αποτελεί ένα μόνο από τα φρικτά επεισόδια στο σφαγείο των παγκόσμιων πολέμων, όπου η καταστροφή και το ναυάγιο του αντιπάλου γίνεται ύψιστος σκοπός. Δράστες αυτών των «ηρωϊκών πράξεων» τα πληρώματα των γερμανικών υποβρυχίων Uboat του ναυάρχου Ντένιτς2 που χρίστηκε διάδοχος του Χίτλερ στο ναυάγιο του Τρίτου Ράιχ που θα διαρκούσε 1000 χρόνια. Οι νεαροίι που έπνιγαν τους συνομήλικούς τους ναυτικούς στα παγωμένα νερά του Ατλαντικού είχαν τη φήμη του ήρωα και του ευγενικού πολεμιστή σύμφωνα με την χαρακτηριστική στρέβλωση των συνειδήσεων που σε περιόδους πολέμου θεωρεί τους αδίστακτους εγκληματίες «ήρωες» της πατρίδας.
Στο ναυάγιο αυτό της ανθρώπινης συνείδησης υπάρχουν ωστόσο πράξεις ―συχνά βυθισμένες στη λήθη της συγκυρίας— που αποτελούν ελπίδα φωτός. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στην Ολλανδία δύο εργάτες του Άμστερνταμ, ο οδοκαθαριστής Jan Pick3 και ο Willem Kraan, μέλη του Oλλανδικού Κομμουνιστικού Κόμματος, παρακίνησαν του πολίτες της ολλανδικής πρωτεύουσας σε γενική απεργία εναντία στον εκτοπισμό των Εβραίων συμπολιτών τους στα στρατόπεδα θανάτου. Πρόκειται για μια σπουδαία, μοναδικής ιστορικής σημασίας, πράξης συλλογικής αντίστασης και κοινωνικής αλληλεγγύης σε κατεχόμενη από τα ναζιστικά στρατεύματα πόλη της Ευρώπης φωτεινό παράδειγμα στο ναυάγιο του πολέμου και της ταξικής βίας.
Στις μέρες μας το πρόσφατο παρελθόν μοιάζει με μακρινές ιστορίες. Κι όμως η βία των πολέμων, η μεθοδευμένη και συστηματική εκδήλωση της ισχύος των κυρίαρχων τάξεων φανερώνουν ότι η διατήρηση της εξουσίας τους θέτει σε άμεσο κίνδυνο τον πολιτισμό. Η ανεπανόρθωτη οικολογική καταστροφή των θαλασσών του Ειρηνικού, πεδίο δοκιμής του πυρηνικού οπλοστασίου της Γαλλίας στην Πολυνησία, ο εφιάλτης της Φουκουσίμα, η έναντι αμοιβής δισεκατομμυρίων καταβύθιση σκαφών μετοξικά και πυρηνικά απόβλητα ευρωπαϊκών εταιριών στα νερά της νότιας Αδριατικής από την ιταλική Μαφία, η καταστροφή των χημικών της Συρίας από το ναυτικό των ΗΠΑ στη θάλασσα νοτίως της Κρήτης αποτελούν στιγμιότυπα ενός δράματος που μας παραπέμπει στα αδιέξοδα και στο ναυάγιο ενός ολόκληρου πολιτισμού, ενός τρόπου παραγωγής.
«Tι κάνεις όταν δεις έναν άνθρωπο να πνίγεται στα νερά», θα αναρωτηθεί από το πρόσφατο παρελθόν, ο Jan Pick. «Δεν ρωτάς αν τα νερά είναι καθαρά ή όχι. Βουτάς να τον σώσεις γιατί απλώς δεν υπάρχει άλλη επιλογή»4.
Πως απαντούν οι σύγχρονες κοινωνίες στο δράμα των ανθρώπων που πνίγονται; Πως αντέδρασε ο πολιτισμένος κόσμος στα πνιγμένα παιδιά των προσφύγων στα νερά της Μεσογείου;
Το γεγονός ότι οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιλέγουν να στείλουν συμβολικό μήνυμα στους καιρούς της κρίσης ―την οποία οι ίδιοι προκάλεσαν και κυνικά επιχειρούν να αξιοποιήσουν― από τις πλατφόρμες των πυρηνοκίνητων αεροπλανοφόρων τους αποκαλύπτει ότι δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν το ναυάγιο της πολιτικής τους5. Μιας πολιτικής που έσπειρε τον όλεθρο και την καταστροφή τώρα θερίζει θύελλες είτε με μορφή των αντιδραστικών κινημάτων όπως αυτό του φονταμενταλισμού είτε με την ανησυχητική άνοδο της ακροδεξιάς στην Ευρώπη6.
Ιστορία διδάσκει. Μόνον οι κοινωνικοί αγώνες, η εκδήλωση της ταξικής αλληλεγγύης των καταπιεσμένων και η δημιουργία πολιτικών οργάνων που υπερασπίζονται τα ζωτικά τους συμφέροντα, τη ζωή, την αξιοπρέπεια και την ελπίδα της συντριπτικής πλειοψηφίας των πολιτών του κόσμου μπορεί να μας προφυλάξει από το διαγραφόμενο ναυάγιο ενός ολόκληρου πολιτισμού. Ωστόσο η σπουδαία δράση των ταπεινών Jan Pick και Willem Kraan αποτελεί παράδειγμα αλληλεγγύης. Πράξεις σαν αυτές διέσωσαν τις αξίες του ανθρωπισμού από τις καταιγίδες και τα τρομακτικά ναυάγια του περασμένου αιώνα των δύο παγκοσμίων πολέμου, της ατομικής βόμβας και των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης.
Στους ταραγμένους καιρούς που διανύουμε, της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, των πολέμων, των προσφύγων, των διωκόμενων και κατατρεγμένων της γης, της αναβίωσης του φασισμού και της αντίδρασης το αίτημα του ανθρωπισμού παραμένει κρίσιμο..
•
1. Πολεμικό σκάφος του σουηδικού ναυτικού μήκους 300 μέτρων που κατασκευάστηκε από ιδιώτες Ολλανδούς την περίοδο των ιμπεραλιστικών βλέψεων της Σουηδίας τον 17ο αιώνα. Το σκάφος βυθίστηκε αμέσως μετά την καθέλκυσή του λόγω των κατασκευαστικών ατασταλιών του Ολλανδού ναυπηγού, του υπερβολικού βάρους των κανονιών του και της πολυκύμαντης διακόσμησής του που αποσκοπούσε στο να εξυμνεί τον φιλόδοξο σουηδό βασιλιά Γουσταύο Αδόλφο τον Μέγα (Gustav Adolf den Store) (1594-1632) που θεωρούσε τον εαυτό του στρατιωτική ιδιοφυία.
2. Karl Dönitz, 1891-1980. Γερμανός ναύαρχος διάδοχος του Χίτλερ. Ως αιχμάλωτος αξιωματικός υποβρυχίων των Άγγλων στον Α΄. Π. Πόλεμο επεξεργάστηκε την τακτική Rudeltaktik γνωστή ως «αγέλη των λύκων». Δικάστηκε για εγκλήματα πολέμου στη Νυρεμβέργη και μετά από 10 χρόνια φυλάκισης έζησε ήσυχα σε χωριό κοντά στο Αμβουργο όπου και πέθανε.
3. Με το σύνθημα «Αυτά τα πογκρόμ αποτελούν επίθεση στην εργατική τάξη: Απεργία, απεργία, απεργία», βιομηχανικοί εργάτες, υπάλληλοι και δημόσιοι υπάλληλοι απάντησαν στο κάλεσμα και κατέβηκαν στους δρόμους. Ήταν μια πρωτοφανής και αδιανόητη εκδήλωση κοινωνικής αλληλεγγύης σε κατεχέμενη από ναζιστικά στρατεύματα χώρα. Η απεργία επεκτάθηκε και σε γειτονικές πόλεις στο Hilvesum, Zaandam, Haarlem και στην Ουτρέχτη. Η απεργία αντιμετωπίστηκε με σκληρή αιματηρή καταστολή.Βλ.:Αd Van Liempt, Hitler’s bounty hunters. The Betrayal of the Jews, εκδ. Berg, Οxford-New York, 2005.
4. Βλ. The World at War, Occupation, αφηγ: Laurence Olivier, σκηνοθεσία Michael Darlow, παραγωγή: Jeremy Isaacs, κείμενο Charles Bloomberg, παραγωγή BBC 1973.
5. Emma Sky, Τhe Unraveling: High Hopes and Missed Opportunities in Iraq (2015)
6. Βλ. Η Εφημερίδα των Συντακτών, 3-4 Σεπτεμβρίου 2016.
Ο πίνακας έργο του Grace Henry (Aberdeen 1868- Dublin 1953). Σούρουπο στο Achill, λάδια σε καμβά 58.5x49.5cm. Εθνική Πινακοθήκη Δουβλίνο.
